Crisis Vroeger hoorde je nooit over stikstof: je ademde het gewoon voortdurend in… Nu hebben we het over een stikstofcrisis. Feitelijk een verkeerde naam, want de problemen zitten in stikstofverbindingen als stikstofoxide en ammoniak. En teveel van dat spul is niet goed voor het milieu, zorgt voor verzuring van de bodem en bedreiging van de bio-diversiteit. Daar moet je dus wat aan doen, want we moeten zuinig zijn op de Schepping (waar wij immers zelf deel van uitmaken). Tot zover is iedereen het wel eens. (Het is nogal onverstandig en onwijs om net te doen of er niets aan de hand is!) Overigens: de agrarische sector heeft de stikstofuitstoot de afgelopen 30 jaar met zo’n 60% weten te reduceren. Maar de laatste jaren stagneert dat. Laat dat zo zijn: de overheid heeft echter al die jaren niet uitgeblonken door duidelijk beleid, terwijl men nu opeens versneld hoge eisen gaat stellen, afgedwongen door gerechtelijke uitspraken die weer gebaseerd zijn op Europese wetgeving. En daar hebben we vervolgens de crisis: boze boeren voelen zich eenzijdig voor het blok gezet, demonstraties en blokkades, vlaggen op de kop enz. Eindeloze discussies in de (sociale) media en in de politiek. Groepen lijken inmiddels zo diametraal tegenover elkaar te staan dat een normaal gesprek al bijna onmogelijk lijkt te worden… Dat laatste vind ik erg en niet goed.

Leve de boer! Ik heb altijd in dorpen gewoond met nog heel wat boeren: melkveehouders en/of landbouwers. Dus heb ik automatisch sympathie voor de boeren: altijd harde werkers, nauw verbonden met hun dieren, hun land, hun bedrijf. Boer-zijn is een manier van leven. Bovendien vormen ze het Nederlandse landschap. Ik ben altijd blij om koeien (schapen, geiten enz.) buiten te zien lopen. Mijn opa was een kleine boer, met een gemengd bedrijf in Driebergen: melkkoeien, kalveren, varkens, kippen, graan, mais, aardappels… (Tegenwoordig heet dat dan weer heel hip circulair boeren…) Hij moest die boerderij uiteindelijk beëindigen, omdat alles rondom (overheid, banken, grote boeren) inzette op veel grotere, efficiënte bedrijven. In de laatste halve eeuw is zo’n 70% van de boerenbedrijven beëindigd, omdat alle beleid gericht was op groei en schaalvergroting. Talloze boerderijen zijn overgenomen en uitgekocht. (Dat de overheid boeren zou willen uitkopen is dus niks nieuws en geen probleem, mits er een goede prijs voor betaald wordt. Je kunt je alleen ernstig afvragen of het verstandig is om daar miljarden aan belastinggeld in te stoppen, zoals de regering suggereert.) Intussen is mede door die schaalvergroting de Nederlandse landbouw en veeteelt een gigantisch succes geworden: een wereldspeler zoals dat heet. Maar nu raken we de grenzen van de groei. Dat geldt overigens voor heel onze samenleving! Het is een gezamenlijk probleem van onze samenleving: het is niet eerlijk om dan vooral naar de boeren te kijken. Maar los daarvan: het lijkt me billijk om in deze tijd ook kritisch te kijken naar de schaduwkanten van de industriële en zeer intensieve vormen van akkerbouw en veeteelt. En los nog van milieuoverwegingen: het is toch verschrikkelijk wat voor ravage op boerderijen wordt aangericht door allerlei besmettelijke ziekten, die steeds vaker voorkomen? We spreken dan eufemistisch over ruimen, maar dan gaat het eenvoudig over het massaal afmaken van dieren. Deels ook omdat het economisch niet anders kan. Dit kunnen we dieren en mensen niet aandoen. (En dan hebben het nog niet eens over dierenziektes, die steeds makkelijker overslaan naar mensen!) Het ligt dus voor de hand dat er goed nagedacht wordt over een ander landbouwbeleid. En dan niet gericht op nog meer schaalvergroting.

Stikstofcrisis of communicatiecrisis? De meeste boeren (in mijn ervaring) willen echt wel nadenken over noodzakelijke veranderingen: ze zien de de problemen heus wel en hebben uiteindelijk ook baat bij meer zorg voor het milieu: ze leven daar immers midden in en zijn er van afhankelijk. De ‘eisen‘ van de gemiddelde boer zijn daarom eigenlijk heel overzichtelijk: een langjarig perspectief voor akkerbouw en veeteelt (dus niet om de paar jaar nieuwe maatregelen); de mogelijkheid om een gezinsinkomen uit je bedrijf te halen; uitzicht om het bedrijf eventueel over te kunnen dragen aan een volgende generatie. Dat is bepaald niet extreem… De overheid op haar beurt moet om allerlei redenen milieumaatregelen gaan nemen, ook omdat men dat lang vooruit geschoven heeft. Die stikstofuitstoot lijkt me trouwens maar één onderdeel van een veel grotere problematiek: opwarming / uitdroging / drinkwaterschaarste / verzilting enz. enz. En laten we wel wezen: de overheid moet daar ook wat aan doen om een betrouwbare overheid te zijn, met het oog op de toekomst en volgende generaties. Kortom, alle reden om daar met elkaar over in gesprek te gaan en te komen tot beleid. Zo doen we dat in Nederland al eeuwen. Maar om een of andere reden lijkt het in ons land tegenwoordig ontzettend moeilijk om helder te communiceren… In de coronatijd hadden we dat ook al. Om nog maar te zwijgen van al die ellende rondom de kinderopvangtoeslagen. Momenteel zit er ontzettend veel wantrouwen in de onderlinge communicatie en daar is niemand mee geholpen. Wat mij betreft blundert de regering door een volkomen misleidend kaartje over toekomstige bedrijfsbeëindiging bij de boeren over de schutting te gooien (terwijl de provincies dat nog moeten uitwerken), daarna de niet enorm neutrale Remkes aan te wijzen als bemiddelaar en vervolgens met zomerreces te gaan. Dan zaai je onrust ondanks alle beloften van een nieuwe bestuurscultuur. Aan de andere kant wordt de overheid weer geframed als zouden ze massaal land van de boeren willen afpakken, alle veeteelt liefst beëindigen en alle landbouwgrond omzetten in natuur… Dat is helemaal niet aan de orde, al zijn er ongetwijfeld enkele politieke partijen en milieuclubs die dat graag zouden willen. Maar beoordeel elkaar niet op extremen en ga gewoon praten. Al dat gedreig van die Farmers Defense Force klinkt stoer, maar brengt natuurlijk geen oplossing.

Regeren of reageren De laatste tijd heb ik sterk de indruk dat onze regering vooral ad hoc reageert, in plaats van te regeren. Natuurlijk, dat zal ook komen door de voortdurende versnippering van het politieke landschap: wij stemmen steeds meer belangenpartijen in de Tweede Kamer, zodat politici vooral benauwd lijken om bij een volgende verkiezing weggestemd te worden. In ons systeem moeten we het hebben van gezamenlijkheid en dat wordt lastig met 20 partijen, waarvan er inmiddels een flink aantal zich helemaal niet druk maken over regeringsverantwoordelijkheid, maar vooral lijken te willen scoren in de publieke opinie. Dat kweekt in het centrum angstige politici, die duiken als het spannend wordt. Onze minister-president Rutte is de langstzittende premier ooit en lijkt weinig concurrentie te hebben, maar veel daadkracht kan ik niet meer ontdekken. Ook deze stikstofcrisis lijkt vooral een wat paniekerige reactie te zijn, afgedwongen door de rechter die zich weer baseert op Europese regelgeving. Ik hou er niet van als rechters beleid afdwingen (op initiatief van zwaar gesubsidieerde milieubewegingen): daar zijn regering en parlement voor. Het zou toch goed kunnen zijn dat de huidige impact van al die versnipperde Natura2000-gebieden en -gebiedjes op het Nederlandse landbouw (en woningbouw)beleid veel te groot is, omdat ons land veel dichtbevolkter is dan andere streken in Europa? Dan lijkt het me een taak van de regering om met een nationaal plan te komen en niet slaafs Europese regels te volgen. (Europa houdt zich immers zelf ook aan geen énkele begrotingsregel…) Let wel: er is alle reden om tot ander beleid te komen in regio’s waar de vee-dichtheid totaal uit de hand gelopen is (Gelderse vallei, de Peel bv.) en het kleine Nederland hoeft ook niet de tweede voedselexporteur van de wereld te zijn! Maar ik ziet niet in waarom een melkveebedrijf moet verdwijnen omdat het tegen een Natura2000-gebied aan ligt: het is allebei bewerkte, ontwikkelde natuur. Daar moeten andere regels voor te verzinnen zijn, waaronder natuurbeheer door de boeren zelf. Komt bij dat ik me toch afvraag of de stikstofdepositie in Natura2000 uiteindelijk niet een minor problem is?! Daarin gaat het om behoud van her en der nogal strikt gelabelde bio-diversiteit. Is dat niet ergens peanuts vergeleken met de grote milieu-vraagstukken, waar ik me terdege zorgen over maak. Ik denk niet dat de aarde zelf in gevaar is, maar wel degelijk de leefbaarheid op deze aarde, voor ons mensen en vooral voor nieuwe generaties. Maar dat vraagt niet zozeer om grote inkrimping van de boerenstand, maar vooral om de bereidheid van ons allemaal om stappen terug te doen qua welvaart en leefpatroon. Zijn we daartoe bereid? Dat is de kwestie en daar moet een veel meer omvattend beleid voor komen. Daar mogen ook Christenen terdege over nadenken omdat deze aarde ons immers toevertrouwd is om te bouwen en te bewaren.

Toekomst voor de boeren Ik kan me Nederland niet voorstellen zonder boeren! Corona en oorlogen in Europa leren ons ook dat een eigen voedselvoorziening belangrijk is. We lopen in onze tijd tegen de limiet aan van een industriële landbouw en veeteelt, maar onze boeren zijn inventief genoeg om in te zetten op een ander meer natuurgericht model, met minder kunstmest en geïmporteerd veevoer enz. Maar dat moet de overheid een gezonde bedrijfsvoering wel ondersteunen met consistent beleid en dat moeten wij ondersteunen door bv. hogere prijzen te betalen voor regio-producten, zoals bv. de Oostenrijkers massaal doen. Ik hoop ook dat het broodnodige overleg dan weer op een normale manier op gang komt. Net zomin alsdat je iets opschiet met wantrouwen tegen ‘de boeren‘, schiet je iets op met georganiseerd wantrouwen tegen ‘de overheid’. Dat laatste wordt momenteel ook opgejut door allerlei clubs die ook rondom corona al leven van woeste complottheorieën. Dat bedreigt het vermogen van ons land om gezamenlijk crises aan te pakken. Grote delen van ons land hangen tegenwoordig vol met vlaggen van Sleeswijk-Holstein. Goed, laat dat een signaal van nood zijn, maar waak ervoor om meegesleept te worden in anti-overheids-argwaan. Ik ben niet van die omgekeerde vlaggen, juist omdat ik ons mooie boerenlandschap een belangrijk deel vind van onze nationale geschiedenis. Daar hoort rood-wit-blauw bij. Maar goed, liever een omgekeerde vlag dan snelwegblokkades, bedreigingen en afvalverbrandingen. Hou vooral op met dat laatste. Ga het overleg aan. Nederland kent de wereld aan boeren met creatieve ideeën. En laat de overheid komen met een landelijk plan, in plaats van alleen maar in te zetten op D’66-shibbolets zoals de stikstoffixatie.